Biegunka u dzieci i niemowląt – przyczyny, objawy, zagrożenia, co podać dziecku

Biegunka u niemowląt to jeden z częstszych problemów, z jakim mierzą się lekarze pediatrzy w swojej pracy. Jednym z najgroźniejszych skutków biegunki dla zdrowia dziecka jest odwodnienie. Jakie objawy powinny nas zaniepokoić?

Biegunka u niemowlaka – czas trwania i objawy

Za obowiązującą definicję biegunki przyjmuje się tę stworzoną przez Światową Organizację Zdrowia. WHO podaje, że biegunka u niemowląt występuje wtedy, gdy dziecko oddaje co najmniej 3 stolce w ciągu doby, które są wodniste lub półpłynne i mogą zawierać w sobie resztki niestrawionego pokarmu, śluz lub krew¹. Kryteria te dotyczą dzieci, które są karmione pokarmem sztucznym.

W przypadku niemowląt karmionych piersią liczba stolców na dobę nie ma aż takiego znaczenia, ponieważ i tak fizjologicznie wypróżniają się kilka razy na dobę. Istotniejszym kryterium jest wygląd kału. Zaniepokoić powinno nas, gdy konsystencja zmienia się na niemal lub całkiem płynną, przybiera zielonkawy kolor i podwaja się ilość kału. Wtedy możemy mówić o biegunce u niemowląt karmionych piersią.

Zapadalność i zachorowalność na biegunki jest nadal jednym z częstszych problemów zdrowotnych opieki pediatrycznej. Według danych WHO, w wyniku biegunki każdego roku umiera ok. 525 tys. dzieci poniżej 5. roku życia.

„W przeszłości u większości dzieci główną przyczyną śmierci z powodu biegunki było poważne odwodnienie i utrata płynów. Obecnie inne przyczyny, takie jak septyczne infekcje bakteryjne, prawdopodobnie odpowiadają za rosnący odsetek wszystkich zgonów związanych z biegunką” – podaje Światowa Organizacja Zdrowia².

Czas trwania rozwolnienia zależy od przyczyny, która je wywołała, a także od zastosowanego leczenia oraz ogólnych mechanizmów obronnych organizmu. Wyróżnia się dwie postacie biegunki u dziecka – ostrą i przewlekłą.

Biegunka ostra trwa do 14 dni i bardzo często towarzyszą jej takie objawy, jak gorączka, wymioty i ból brzucha. Szacuje się, że każdy maluch przeszedł ją przynajmniej raz przed ukończeniem 5. roku życia.

Z kolei, o biegunce przewlekłej mówimy wtedy, gdy rozwolnienie utrzymuje się powyżej 14 dni³. Takiej postaci biegunki towarzyszyć mogą bóle brzucha, a także zaburzenie rozwoju fizycznego dziecka wynikające z ograniczenia wchłaniania związków odżywczych z przewodu pokarmowego.

Przyczyny biegunki u niemowlaka

Jak podają Mieczysława Czerwionka-Szaflarska i Inga Adamska w swoim artykule, najczęstszą przyczyną biegunki u dzieci jest zakażenie wirusowe⁴. „Same tylko rotawirusy odpowiedzialne są za 35-50 proc. ostrych zakażeń przewodu pokarmowego”⁵ – wskazują. Zakażenie szerzy się drogą pokarmową i kropelkową, występuje najczęściej w okresie jesienno-zimowym. Infekcje wywołane wirusami mają zwykle łagodny przebieg. Objawy mogą rozpoczynać się od wodnistej biegunki, wymiotów, gorączki, bólu brzucha.

Do kolejnych przyczyn zaliczyć można infekcje bakteryjne, najczęściej są wywołane przez takie bakterie, jak Shigella, Salmonella, Escherichia coli, Yersinia, Clostridium czy Campylobacter. Objawami infekcji bakteryjnych są m.in. krew w stolcu, gorączka, wymioty, wzdęcia brzucha oraz brak łaknienia. Do rozwoju ostrej biegunki przyczynić mogą się również zatrucia pokarmowe. Wówczas biegunka u niemowląt pojawia się w ciągu kilku godzin od spożycia skażonej żywności. Wśród przyczyn ostrej biegunki wyróżnia się infekcje pasożytnicze i grzybicze, zakażenie układu moczowego, zapalenie płuc, zapalenie ucha środkowego⁶. Rodzice często wymieniają biegunkę wśród objawów towarzyszących ząbkowaniu. Biegunki przy ząbkowaniu trwają najczęściej kilka dni.

Kolejną przyczyną biegunki może być stosowanie antybiotykoterapii. Układ pokarmowy małych pacjentów jest szczególnie wrażliwy, dlatego jednym z najczęściej odnotowanych skutków ubocznych terapii antybiotykowej u niemowląt jest biegunka.

Jak rozpoznać odwodnienie u dziecka?

Biegunki u dzieci, a w szczególności u noworodków i niemowląt, nie można bagatelizować. Dlaczego biegunka w przypadku małych dzieci jest groźna? Ponieważ ich stan może w krótkim czasie ulec znacznemu pogorszeniu. Dziecko może zacząć odmawiać pokarmów i mieć trudności w spożywaniu zwiększonych ilości płynów, a to może prowadzić do odwodnienia. Dlatego tak ważne jest skrócenie czasu trwania biegunki.

Warto w tym czasie obserwować stan malucha pod kątem oznak odwodnienia. Część z nich może jednoznacznie wskazywać na problem, podczas gdy inne będą jedynie sygnałem. Do najbardziej zauważalnych objawów odwodnienia zalicza się:

• wzmożone uczucie pragnienia,
• suche usta i język, skóra i błony śluzowe,
• zmniejszona ilość oddawanego moczu; dodatkowo mocz może zmienić kolor na ciemniejszy,
• apatyczność, senność, rozdrażnienie,
• płaczliwość, pojawia się tzw. płacz bez łez,
• zapadnięte ciemiączko u niemowląt,
• zapadnięte gałki oczne u starszych dzieci,
• spadek masy ciała.

Rozwolnienie najczęściej trwa kilka dni i ustępuje samoistnie, jednak wymaga obserwacji i odpowiedniego postępowania.

„Ze względu na najczęstszą etiologię biegunki u dzieci — zakażenia wirusowe i łatwość przenoszenia zakażeń, w profilaktyce zaleca się zachować szczególną dbałość o higienę, a zwłaszcza o częste mycie rąk i higieniczne przygotowywanie posiłków dla dzieci. Osoby chore powinny ograniczyć kontakt z dziećmi, zwłaszcza z najmłodszymi”⁷ – podają Mieczysława Czerwionka-Szaflarska i Inga Adamska.

Rozwolnienie, któremu towarzyszą dodatkowe objawy i trwa dłużej niż 3 dni, powinno być skonsultowane z pediatrą. To, co powinno nas zaalarmować, to:

• suchość skóry i błon śluzowych,
• płacz bez łez,
• rzadkie oddawanie moczu,
• senność,
• rozdrażnienie,
• intensywne wymioty,
• gorączka powyżej 38°C,
• obecność krwi w stolcu,
• odmawianie picia,
• zapadnięte ciemiączko u niemowląt.

Jak leczyć biegunkę u dziecka?

Nagłe przypadki biegunki u najmłodszych, często nie wymagają wizyty u lekarza i są leczone są w domu. Podstawą leczenia każdorazowo, niezależnie od przyczyny biegunki, jest nawodnienie, poprzez podanie doustnych płynów nawadniających, na masę ciała dziecka. Niestety płyny nawadniające nie wpływają znacząco na czas trwania i nasilenie biegunki, dlatego lekarze mogą zalecić dodatkowo leczenie farmakologiczne dla komfortu małego pacjenta. Rekomendowaną we wskazaniach lekarskich terapią na ostre biegunki u dzieci już od 3. miesiąca życia (niezależnie od etiologii) jest racekadotryl. Substancję tę stosuje się doustnie jako uzupełnienie nawodnienia. Racekadotryl działa poprzez wiązanie wody i elektrolitów w jelitach, znacząco skraca czas trwania biegunki i objętość stolca, dzięki czemu zapobiega odwodnieniu. Działa szybko i ma potwierdzoną skuteczność w licznych badaniach klinicznych, przy wysokim profilu bezpieczeństwa.

Warto pamiętać, żeby w biegunce nie przerywać podawania pokarmów. Częstym błędem jest podawanie specjalnej diety biegunkowej, opartej na eliminacji niektórych grup produktowych. Nie należy wprowadzać diety lekko strawnej, ani przerywać karmienia piersią lub butelką z mlekiem modyfikowanym. Można ograniczyć podawanie pokarmów z wysoką zawartością cukrów, które mogą sprzyjać namnażaniu bakterii oraz przyczyniać się do większego odwodnienia. Specjaliści zwracają również uwagę, aby dziecko w trakcie biegunki nie jadło ciężkostrawnych potraw⁸.

1. Word Health Organization: The treatment of diarrhea: practical guidelines. Wyd 3. Genewa 1993, s. 1.
2. Diarrhoeal disease: https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/diarrhoeal-disease
3. Ibidem.
4. Czerwonka-Szaflarska M., Adamska I., Ostra biegunka u dzieci – najnowsze wytyczne; Forum Medycyny Rodzinnej 2009, vol. 3, nr 6.
5. Ibidem.
6. Szajewska H., Albrecht P. (red.): Gastroenterologia dziecięca. Oficyna Wydawnicza Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego, Warszawa 2009: 31-43.
7. Czerwonka-Szaflarska M., Adamska I., Ostra biegunka u dzieci – najnowsze wytyczne; Forum Medycyny Rodzinnej 2009, vol. 3, nr 6.
8. Pytrus T., Czynniki etiologiczne ostrych biegunek u dzieci; Nowa Pediatria 3/ 2002.